![](https://www.reporter.al/wp-content/uploads/2024/06/cover-1280x768-1.png)
Nikita gjashtë vjeçar vizatoi flamurin polak bardh e kuq në një fletore dhe më pas e bëri shuk copën e letrës. Nëna e tij u trondit kur pa gjestin, kështu që e nxiti ngadalë derisa doli e vërteta për atë që kishte ndodhur më parë atë ditë në kopshtin e fëmijëve.
Me origjinë nga Odesa, Aleksandra dhe djali i saj Nikita u nisën për në Poloni në mars 2022 në vazhdën e pushtimit të Rusisë. Në pranverën e këtij viti, kur ndodhi kjo skenë, ata jetonin në Varshavë dhe djali po ndiqte zerowka në një kopsht publik (një vit përgatitor para shkollës, të cilin shumica e fëmijëve polakë e përfundojnë në kopsht). Në Poloni, fëmijët refugjatë ukrainas thjesht u lejuan të regjistroheshin në shkolla publike dhe kopshte dhe Aleksandra ishte një nga prindërit që përfitoi nga kjo mundësi.
Përshtatja nuk ishte e lehtë, por Nikita po përparonte. Ashtu si ai, shumë fëmijë ukrainas thjesht duhej të sistemoheshin në klasa ku mësuesit dhe studentët e tjerë flisnin vetëm polonisht. Të dyja gjuhët janë sllave, kështu që qeveria ka pretenduar që fëmijët ukrainas thjesht ta përvetësojnë polonishten ndërsa vazhdojnë përpara. Nikita kishte vështirësi në fillim, duke u ankuar se nuk kuptonte asgjë, duke refuzuar të dilte nga shtëpia në mëngjes ose duke u treguar agresiv ndaj fëmijëve të tjerë.
Megjithatë, nga vjeshta e 2022-shit, gjërat po përmirësoheshin, veçanërisht sepse Nikita kishte filluar të fliste polonisht. Ai ende luante kryesisht me fëmijët ukrainas të klasave të tjera gjatë pushimeve në këndet e lojërave, por ngadalë po fillonte të rrinte edhe me polakët.
Ditën e ngjarjes me flamurin, Nikita i tha nënës së tij, ai po drekonte në mensën e kopshtit, duke ndarë një tryezë me katër fëmijë polakë. Papritur, njëri nga djemtë pa të tjerët dhe tha: “Le të votojmë, kush nga ne mendon se Nikita duhet të qëndrojë në Poloni dhe kush mendon se ai duhet të kthehet në Ukrainë.” Për dëshpërimin e Nikitës, djemtë votuan njëzëri për opsionin e dytë.
“Mësuesit nuk më treguan kurrë për atë situatë”, tregon Aleksandra. “Në përgjithësi, ka qenë e vështirë të komunikosh me ta. Ata nuk flisnin anglisht dhe nuk më kuptonin kur u përpoqa të flisja ukrainisht ose polonisht duke përdorur Google translate në telefonin tim.”
“Askush nuk e ndihmoi Nikitën, ai duhej thjesht t'ia dilte mbanë vetë”, përfundon Aleksandra, megjithëse në përgjithësi ajo ende e përshkruan historinë e tyre si një integrim të suksesshëm. Në klasën e parë tani në një shkollë publike në Varshavë, Nikita e nisi vitin duke folur tashmë polonisht, ka një shok më të ngushtë ukrainas në të njëjtën klasë, por shkon mirë edhe me fëmijët e tjerë polakë dhe mund të ndjekë mësimet.
Ashtu si Nikita, shumë fëmijë refugjatë ukrainas shkuan në Poloni dhe Rumani në muajt pas fillimit të luftës, me qindra mijëra prej tyre që vazhduan të banonin në të dy vendet, shumica dërrmuese në Poloni.
Lufta dhe largimi nga vendi kanë vendosur një barrë të konsiderueshme psikologjike mbi këta fëmijë dhe familjet e tyre, megjithatë, gati dy vjet nga kriza, ata nuk po marrin të gjithë mbështetjen që duhet. Ndërsa vendet e Evropës Qendrore dhe Juglindore hapën dyert e tyre bujarisht për refugjatët ukrainas kur filloi lufta, atyre u mungonte përvoja me integrimin e refugjatëve për të gjetur zgjidhje optimale. Për më tepër, disa do të argumentonin se qeveritë kanë treguar pak vullnet politik për ta përdorur këtë situatë si një mundësi për të zhvilluar ato mekanizma integrues.
Edhe probleme serioze
Megjithatë, disa situata në të cilat gjenden fëmijët ukrainas mund të jenë shumë më të vështira. Kryesisht adoleshentët, për shembull, po përballen me probleme mendore si depresioni, kriza paniku dhe madje edhe çrregullim stresi post-traumatik (PTSD), sipas specialistëve.
Mariya (jo emri i saj i vërtetë) është një vajzë 17-vjeçare që shkoi te një psikolog me nxitjen e familjes së saj. “Kur u takuam për herë të parë, Mariya nuk tha asnjë fjalë, thjesht u ul dhe qëndroi në heshtje. Ajo ishte plotësisht e tërhequr”, thotë Yanna Nikolaichuck, një psikologe ukrainase që tani punon për një organizatë humanitare në Bukuresht. “Unë thjesht i kërkova të fillonte të vizatonte, të shprehte atë që ndjente, çfarëdo që i shkonte në mendje. Ajo vazhdoi të qëndronte e heshtur, por gjithashtu vazhdoi të vizatonte. Po flisja vetëm unë.”
“Gjithçka vazhdoi kështu për rreth pesë muaj, kur papritmas ajo filloi të fliste dhe të më tregonte se çfarë përfaqësonte secili nga vizatimet e saj”, thotë e gëzuar Yanna Nikolaichuck.
Tani Mariya sillet normalisht, del vetëm nga shtëpia, flet me njerëzit dhe ka zënë miqtë e saj të parë.
Nikolaichuck thotë se grupi më i prekur, me problemet më të rënda psikologjike, janë adoleshentët. Për fëmijët më të vegjël, përshtatja me jetën e refugjatit është më e lehtë, pasi ata shpesh kanë nevojë vetëm për nënën ose anëtarët e tjerë të familjes përreth tyre. Në mënyrë të ngjashme, të rriturit po pajtohen me jetën e tyre të re dhe po përpiqen të gjejnë zgjidhje për problemet me të cilat përballen.
“Por adoleshentët janë grupi më i brishtë. Ata kanë nevojë për një botë të tyren, me miq të së njëjtës moshë që i kuptojnë problemet e tyre, të cilëve mund t'u besojnë. Por lufta e ka shkatërruar atë botë dhe ata nuk përshtaten dot me realitetin e ri si refugjatë”, thotë Nikolaichuck.
Psikologia thotë se në raste të tilla të rinjtë mund të shfaqin simptoma sëmundje mendore. “Disa prej tyre refuzojnë të hanë, refuzojnë të flasin. Të tjerë thjesht refuzojnë të lahen. Ndonjëherë, sigurisht, kanë mendime vetëvrasëse. Kjo është mënyra e tyre për të reaguar ndaj problemeve me të cilat përballen.”
Pavarësisht problemeve, ndërhyrja e familjes është vendimtare, pasi prindërit janë në gjendje të krijojnë një ndjenjë sigurie për fëmijët në mes të pasigurisë. “Në shumicën e rasteve kur familja përpiqet të marrë ndihmë, gjithçka do të shkojë mirë”, thotë Anna Szadkowska, një psikologe nga Lublini, e cila koordinoi një qendër komunale të reagimit ndaj krizave aktive në muajt e parë të luftës.
“Njerëzit që vërtet mundohen shumë janë ata ku kishte probleme të thella në familje edhe para luftës dhe më pas trauma e konfliktit u shtua në krye të kësaj”, thotë Szadkowska. “Më e keqja është kur kuptojmë se diçka e keqe po ndodh në familje, por e dimë se sistemi i ndërhyrjes nuk funksionon shumë mirë – as për fëmijët polakë, e aq më pak për ata refugjatë.”
Psikologët po përdorin një gamë të gjerë mjetesh për të ndihmuar fëmijët e traumatizuar. Liliya Vahnianina nga Caritas Polonia, për shembull, shpesh përdor një grup letrash të prodhuara në Ukrainë posaçërisht për këtë qëllim, secila prej të cilave ka një imazh të lidhur me luftën të pikturuar mbi të.
“Së pari u kërkojmë fëmijëve të zgjedhin tre letra që u duken të frikshme, që nuk do të donin t'ia tregonin askujt. Ata shpesh zgjedhin ato për rrëmbimin e babait apo qytetet nën bombardime. Më pas, u kërkojmë atyre të zgjedhin një letër që u pëlqen dhe ata shpesh zgjedhin ato të familjeve të ribashkuara. Kjo zgjedhje e dytë na ndihmon të orientojmë të menduarit e tyre drejt së ardhmes”, shpjegon Vahnianina.
Nga ana e saj, Yanna Nikolaichuck përdor kryesisht terapi arti, por edhe “psiko-udhëtime”, siç i quan ajo udhëtimet nëpër Rumani të organizuara për grupe adoleshentësh, me qëllim lehtësimin e komunikimit dhe integrimit të tyre.
Specialistët rekomandojnë gjithashtu përfshirjen e të rinjve në aktivitete vullnetare. “Ajo që ndihmon në trajtimin e ndjenjës së fajit që shumë prej tyre – veçanërisht djemtë adoleshentë – ndiejnë që nuk janë atje në Ukrainë për të ndihmuar në përpjekjet e luftës është t'u sugjerojnë ide për vullnetarizëm, duke mbledhur ndihma për vendin e tyre, për shembull, gjë e cila u jep atyre një ndjenjë përfshirjeje”, thotë Beata Staniszewska, një psikologe që punon për Forumin Polak të Migracionit. “Kjo i ndihmon ata të rikthejnë një ndjenjë kontrolli në jetën e tyre dhe të kuptojnë se trauma që ata përjetuan nuk përcakton të ardhmen e tyre.”
Ditët e para
Menjëherë pas mbërritjes së tyre në një vend të ri, familjet e refugjatëve fokusohen vetëm në gjetjen e një shtëpie dhe në një jetesë normale. Shumë shpesh, kontakti i nënave me fëmijët e tyre reduktohet në çështje mbijetese dhe funksionaliteti bazik, duke lënë pak kohë për një komunikim më të thellë emocional.
Nga ana e tyre, fëmijët janë totalisht të frikësuar nga situata e re dhe përfundojnë të zemëruar, shpesh me nënat e tyre, të cilat i fajësojnë se i kanë sjellë në një vend të huaj.
Disa nga fëmijët mund të sillen gjatë gjithë kohës si super-kontrollues dhe në gatishmëri, ndërsa të tjerë, përkundrazi, bëhen plotësisht apatikë dhe nuk janë të interesuar për asgjë nga realiteti përreth tyre. Djemtë përballen me një situatë specifike pasi, të paktën në muajt e parë të luftës, shumica e tyre thjesht donin të ktheheshin në Ukrainë dhe të luftonin në luftë. Psikologët përshkruajnë se si, në seanca, ata do të vishnin veshje kamuflazhi dhe çizme ushtarake dhe flisnin vetëm për nevojën për t'u kthyer.
Vetëm pas disa muajsh refugjatët dhe fëmijët e tyre mund të fillonin të reflektonin mbi traumën e dyfishtë të luftës dhe zhvendosjes.
Puna në një “zonë gri”
Megjithatë, është e qartë se nevojat e fëmijëve ukrainas për kujdes të shëndetit mendor nuk janë përmbushur, pasi numri i psikologëve dhe psikiatërve që punojnë për ta është shumë i ulët si në Poloni ashtu edhe në Rumani, ndërsa paratë dhe ekspertiza e marrë nga institucionet publike janë të pamjaftueshme, përfundon një analizë e BIRN mbi situatën në të dy vendet.
Bogumila Chodzynska, një psikologe që ndihmon emigrantët përmes Fondacionit Ocalenie, ankohet për mungesën e zgjidhjeve sistematike nga shteti polak në nivele të shumta.
“Filozofia që duket se është në lojë këtu është ‘do të funksionojë disi', kur në të vërtetë ajo që na nevojitet është që dikush në krye të ulet dhe të mendojë për disa zgjidhje të centralizuara. “Mënyra se si funksionojnë gjërat tani varet vetëm nga nëse je me fat që të hasësh në një institucion ku drejtori është i hapur për të ndihmuar”, thotë Chodzynska, duke iu referuar si institucioneve arsimore ashtu edhe atyre që ofrojnë ndihmë psikologjike.
Olena Koval, një psikologe ukrainase që gjeti strehim në Cluj, në Rumaninë qendrore, ankohet për numrin e ulët të “personelit që mund të ofrojë shërbime të shëndetit mendor në gjuhën ukrainase për njerëzit në nevojë”, si dhe “mungesën e një mënyre komunikimi të centralizuar që mund të na ndihmojë të ndajmë informacione dhe përvoja”.
Për më tepër, diploma e saj ukrainase për psikologji nuk njihet zyrtarisht në Rumani, gjë që e lë atë dhe kolegët e saj të punojnë disi në një lloj “zone gri”.
“Ne punojmë ose vullnetarisht ose nën ombrellën e disa organizatave ndërkombëtare. Nuk e di nëse situata është e njohur nga autoritetet rumune, por të paktën askush nuk na ka shqetësuar për këtë”, thotë Koval.
Situata është e ngjashme në Poloni. Diplomat e psikologjisë të lëshuara në Ukrainë nuk njihen në shumicën e vendeve të BE-së, duke i penguar specialistët ukrainas të marrin para dhe ndihmë nga institucionet publike polake ose rumune.
Probleme gjatë ndjekjes së shkollave në Poloni
![](https://www.reporter.al/wp-content/uploads/2024/06/379660736_276416708618517_8639282011668094743_n-e1700046787106-640x360-1-600x338.jpg)
12-vjeçarja Aleksandra, nga Nikopoli në Ukrainën lindore, jeton me nënën dhe gjyshen e saj në një konvikt studentor në Lublin që nga pranvera e vitit të kaluar pasi u arratisën nga vendlindja e tyre për të ardhur në Poloni.
Në dhomën e tyre të re mobiliet janë minimaliste dhe nuk ka as internet. Por, duke qenë se ato nuk kanë asnjë burim të ardhurash, përveç rreth 700 zloty (rreth 150 euro) ndihmë për fëmijë dhe njerëz me aftësi të kufizuara nga shteti polak çdo muaj, ato nuk mund të përballojnë asgjë tjetër.
Aleksandra nuk shkon në një shkollë polake, por përkundrazi bën mësime online me shkollën e saj ukrainase në shtëpi, sepse nëna dhe gjyshja e saj besojnë se do të mund të kthehen në shtëpi së shpejti.
Që nga fillimi i luftës, shteti ukrainas ka mbështetur fuqimisht vazhdimin e mësimit online në shkollat e tij, në atë që vëzhguesit thonë se është pjesërisht një përpjekje për të mbajtur fëmijët të lidhur me vendin e tyre në kontekstin e eksodit të madh të popullsisë.
Familja jeton në izolim relativ, me shumicën e marrëdhënieve të tyre shoqërore të kufizuara në refugjatët e tjerë që jetojnë në konvikt dhe në degën lokale të bamirësisë katolike ku ata kanë qenë vullnetarë. Kjo e bën shumë më të vështirë që ato të njihen me ndonjë opsion tjetër.
Rreth 180,000 fëmijë refugjatë ukrainas janë aktualisht të regjistruar në shkollat polake, sipas të dhënave nga Ministria polake e Arsimit. Po aq shumë mendohet se jetojnë në Poloni jashtë sistemit shkollor këtu, si Aleksandra më lart, duke ndjekur vetëm mësime online në gjuhën ukrainase ose nuk e ndjekin fare shkollën.
E pyetur për pasojat psikologjike te fëmijët si Aleksandra, të cilët qëndrojnë në shtëpi dhe marrin mësime online për një vit e gjysmë tashmë, Anna Szadkowska, psikologia e Lublinit, shprehet: “Ky është problemi! Ne në fakt nuk e kemi idenë se si po ia bëjnë këta fëmijë. Ata nuk ndjekin shkolla këtu, kështu që nuk i shohim, prindërit nuk i kuptojnë plotësisht pasojat e vendimit të tyre për t'i mbajtur në shtëpi dhe shteti polak nuk bën asgjë për t'i kontrolluar ata.”
Nga ana e saj, Bogumila Chodzynska, psikologja që punon me Fondacionin Ocalenie, thotë se ka mungesë testesh gjuhësore dhe kulturore të përshtatura, të llojeve të përdorura për të diagnostikuar aftësitë e kufizuara që mund të ndikojnë në të nxënit. Edhe një herë, disa drejtorë improvizojnë zgjidhje, por shumë jo.
“Dhe është e njëjta gjë me shkollat”, shton Chodzynska. “Shkollat polake ishin krejtësisht të papërgatitura kur filloi lufta dhe brenda natës morën shumë fëmijë me përvoja të rënda, që nuk flisnin gjuhën, dhe ata thjesht duhej të përballeshin me këtë gjë. Varej vërtet nga fati se në çfarë shkolle do të gjendej fëmija – nëse mësuesit dhe drejtori tregonin vullnet të mirë dhe gjenin mënyra për të ndihmuar.”
Ajo që ndodhi de facto ishte se fëmijët ukrainas filluan të shkonin në shkollat lokale dhe atje mësuesit thjesht duhej të menaxhonin situatën. Në disa raste, shkollat ose bashkitë punësuan asistentë multikulturorë, roli i të cilëve është të ndihmojnë fëmijët emigrantë dhe familjet e tyre të lundrojnë në sistemin e ri dhe polakët marrin disa trajnime për ndjeshmërinë kulturore. Por shumë shkolla nuk kishin fonde të mjaftueshme as për këtë.
Në disa shkolla, fëmijët ukrainas shkonin në të ashtuquajturat klasa përgatitore, ku ata mund të mësonin shpejt gjuhën polake përpara se të bashkoheshin në klasa me fëmijë polakë të së njëjtës moshë. Sipas shumicës së specialistëve, këto lloje klasash nuk kanë pasur sukses, sepse çuan në ndarjen e fëmijëve ukrainas dhe polakë në shkolla, duke i lënë fëmijët ukrainas në klasa me fëmijë të të gjitha moshave, gjë që nuk ishte motivuese.
Në shumë raste, fëmijëve ukrainas, si në rastin e Nikitës, të përshkruar më sipër, thjesht iu desh të mësonin polonisht ndërsa vazhdonin përpara në fillim duke mos kuptuar asgjë dhe më pas ngadalë duke kuptuar gjithnjë e më shumë. Një barrë e konsiderueshme iu ngarkua mësuesve, të cilët, pa marrë trajnimin e duhur për diversitetin, duhej të gjenin mënyra për t'u dhënë mësim fëmijëve nga të dy vendet, duke ruajtur gjithashtu kohezionin në grup. Mësuesit raportuan rraskapitje emocionale dhe fizike, fëmijët ukrainas ndiheshin të lënë jashtë dhe fëmijët polakë ndiheshin xhelozë që ukrainasit trajtoheshin më butë.
Në fund, përshtatja ndodhi me kalimin e kohës në shumë raste. Megjithatë, disa familje ukrainase gjithashtu i tërhoqën fëmijët e tyre nga frika se kushtet në shkollat polake po rezultonin shumë stresuese.
Kur iu kërkua nga BIRN që të përgjigjej në lidhje me nevojat e veçanta të nxënësve ukrainas në shkollat polake, një zëdhënëse e Ministrisë së Arsimit tha: “Nga këndvështrimi i ministrisë, situata në lidhje me arsimimin e fëmijëve refugjatë nga Ukraina është e qëndrueshme. Zgjidhjet ligjore të paraqitura në këtë fushë lejuan përfshirjen efikase në sistemin arsimor polak.”
Ajo tha se aktualisht kishte 235 asistentë multikulturorë që punojnë në shkollat polake, krahasuar me një kulm prej 509 në fund të vitit 2022.
Dështimi i integrimit të refugjatëve në Rumani
![](https://www.reporter.al/wp-content/uploads/2024/06/1-640x426-1-600x400.jpg)
Në pamje të parë, do të mendonit se asgjë nuk mund ta shqetësojë Tatiyana Altuhovën duke pasur parasysh atë me të cilën ajo është përballur kohët e fundit. Ende një grua e re me flokë të gjata bionde dhe sy të kaltër, Tatiyana tregon për BIRN se si lufta në Ukrainë e detyroi të largohej nga Kievi, së bashku me prindërit dhe dy vajzat e saj. Pas disa muajsh jetesë në kushte të vështira në vende të ndryshme, familja vendosi të transferohej në Rumani.
Por sytë i mbushen me lot kur flet për fëmijët e saj. Të dyja vajzat në fillim kaluan një periudhë të vështirë, me net pa gjumë ose stres mendor të shprehur përmes vizatimeve me temë luftën. Ato e vuajtën më shumë sepse u desh të ndaheshin nga babai i tyre, i cili ka mbetur në Ukrainë. Gradualisht, megjithatë, Zlata shtatë vjeçare është bërë më e integruar në jetën e saj të re në Rumani. Ajo tani është në klasën e dytë në një shkollë publike, flet mirë rumanishten dhe ka gjithnjë e më shumë miq. Por Zoryana, tashmë pothuajse tre vjeçe, refuzon ta pranojë plotësisht realitetin e saj të ri.
“Ishte e vështirë të gjeje një kopsht privat ku Zoryana mund të pranohej, pasi ajo dëshiron të flasë vetëm ukrainisht dhe preferon të qëndrojë kryesisht vetëm. Çdo ditë pres disa orë pranë kopshtit që të mund të ndërhyj me shpejtësi nëse është e nevojshme”, thotë Altuhova. “Nuk kërkuam këshillim profesional psikologjik, mendoj se me durim dhe përkujdes mund t'ia dalim vetë ose, sigurisht, me ndihmën e familjes dhe miqve.”
Por ndryshe nga Tatiyana – e cila të paktën ka një punë me kohë të pjesshme në Bukuresht dhe fëmijët e saj nuk kanë probleme të mëdha – shumë gra të tjera refugjate ukrainase në Rumani përballen me një situatë më kërkuese.
Problemi kryesor lidhet me mënyrën e gabuar në të cilën funksionon programi i mbështetjes së qeverisë rumune për ukrainasit. Aktualisht, çdo refugjat merr ndihmë financiare (para për akomodim dhe ushqim) vetëm për katër muaj, kohë gjatë së cilës duhet të gjejë një punë dhe të përpiqet të integrohet në shoqëri.
Por, në realitet, asnjë ukrainas nuk mund të mësojë gjuhën rumune ose të gjejë një punë të përshtatshme në vetëm katër muaj, thanë njerëzit me të cilët foli BIRN. Për më tepër, programi i mbështetjes për të gjitha qëllimet përjashton gratë shtatzëna, nënat beqare ose ato me shumë fëmijë, të cilat në thelb nuk kanë mundësi për të filluar një punë.
Një dështim i shtetit rumun në procesin e integrimit të refugjatëve ukrainas mund të shihet edhe në numrin e ulët të fëmijëve që ndjekin shkollën. Më pak se një e dhjeta e fëmijëve ukrainas me bazë në Rumani ndjekin një institucion arsimor, pavarësisht faktit se – siç theksojnë ekspertët – është më mirë për shëndetin e tyre mendor të largohen nga shtëpia çdo ditë, të angazhohen me bashkëmoshatarët në shkollë dhe të bëjnë përpjekje për të ndërtuar një jetë të re.
“Shumica e shkollave rumune nuk janë qartë të gatshme për të akomoduar fëmijët ukrainas, pasi nuk ka pothuajse asnjë asistent social apo psikolog që mund t'i ndihmojë ata të integrohen”, thotë Mihaela Nabar, drejtore ekzekutive e shoqatës bamirëse World Vision Romania (WVR). “Për më tepër, pasi fëmijët nuk flasin gjuhën, një përvojë e tillë do të ishte vetëm traumatike dhe një humbje kohe për ta.”
Në kushte të tilla, WVR së bashku me disa organizata të tjera kanë marrë rolin e kompensimit të mungesës së mbështetjes që shteti rumun duhet t'u ofrojë refugjatëve. Ato ofrojnë këshillim psikologjik, zhvillim personal dhe edukim joformal për nxënësit ukrainas, por edhe këshillim prindëror dhe profesional për të rriturit ukrainas.
“Ne përpiqemi të ndihmojmë sa më shumë që është e mundur për të adresuar nevojat emocionale dhe sociale të fëmijëve”, thotë Nabar. “Por ka një nevojë urgjente për të bërë më shumë.”
Ky publikim u realizua me mbështetjen financiare të Bashkimit Evropian. Pikëpamjet dhe opinionet e shprehura janë megjithatë vetëm ato të autoritetit/ve dhe nuk pasqyrojnë domosdoshmërish ato të Bashkimit Evropian ose të Agjencisë Ekzekutive Evropiane të Arsimit dhe Kulturës (EACEA). As Bashkimi Evropian dhe as autoriteti ofrues i grantit nuk mund të mbahen përgjegjës për to.